Η Μαλοτήρα που χάνεται…και… μια απόπειρα διάσωσης
Sideritis syriaca L. Η μαλοτήρα μας … για τους βοτανικούς
Μπορεί να μη την αναγράφουν στα «κόκκινα βιβλία» σαν απειλούμενο είδος αλλά εμείς που μεγαλώσαμε παρέα με το άρωμα και τη γλυκιά γεύση της, εμείς που την καμαρώσαμε στολίδι των βουνών μας, νοιώθουμε την «απειλή της εξαφάνισης» συγκρίνοντας την όψη της «μαδάρας» του χθες με αυτή του σήμερα.
Ο λόγος για τη «μαλοτήρα».
Η μαλοτήρα ήταν πάντα βοτάνι φαρμακευτικό αλλά και πρωινό ρόφημα για τους κατοίκους της Δυτικής Κρήτης όπου φυτρώνει στα βουνά της (Λευκά ‘Όρη και Ψηλορείτης) σε υψόμετρο πάνω από 900μ, ενώ λείπει από την Ανατολική Κρήτη με αποτέλεσμα η χρήση της εκεί να απλωθεί μετά τον τελευταίο πόλεμο.
Οι Βενετοί κατακτητές της Κρήτης έμαθαν από τους Κρητικούς τη χρήση του φυτού κατά των κρυολογημάτων, στις παθήσεις του στομάχου και τις παθήσεις του αναπνευστικού και της έδωσαν το όνομα “maletira” από την ιταλική λέξη male = αρρώστια και το ρήμα tirare= σύρω εκφράζοντας έτσι την εκτίμηση τους στις θεραπευτικές ιδιότητες του κρητικού φυτού. Σύμφωνα με την ετυμολόγηση αυτή ίσως θα πρέπει να αλλάξουμε την καθιερωμένη γραφή από “μαλοτήρα” σε “μαλοτίρα” για την ορθότερη απόδοση της ελαφρά παραφθαρμένης ιταλικής ονομασίας. Κατά μία άλλη ετυμολόγηση η λέξη προέρχεται από το μαλλωτός=μαλλιαρός, λόγω της εμφάνισης των φύλλων και στελεχών της που καλύπτονται από πυκνό χνούδι.
Ποιο ήταν το όνομα του φυτού για τους αρχαίους Κρητικούς και τους μετέπειτα μέχρι τη Ενετοκρατία δεν το γνωρίζουμε.
Παρά την ονομασία που του δόθηκε από τους βοτανικούς, Sideritis syriaca L., η μαλοτήρα δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στη «Σιδηρίτιδα» των αρχαίων και του Διοσκουρίδη, του πατέρα της Φαρμακογνωσίας, που όπως υποστηρίζουν οι σχολιαστές του έργου του, με το όνομα αυτό αναφέρεται σε άλλα είδη φυτών (Stachys κλπ) στα οποία απέδιδαν ιδιότητες θεραπευτικές για τραύματα από σιδερένια όπλα και εργαλεία, όσο για το syriaca, αντί γιαcretica, αυτό οφείλεται μάλλον στη σύγχυση του βοτανικού που την ονομάτισε και που έχοντας μαζέψει φυτά και από τη Συρία φαίνεται ότι κάποια ξαφνική φουρτούνα μετακίνησε τα δείγματα στο αμπάρι του πλοίου κατάφερε να αλλάξει «εθνικότητα» στα φυτά.
Την πίστη των κρητικών στις θεραπευτικές ιδιότητες της μαλοτήρας ήλθε να δικαιώσει η σύγχρονη επιστημονική έρευνα που αποκάλυψε την παρουσία στο φυτό και στο «βραστάρι» πολύτιμων φλαβονοειδών ουσιών με ποικίλες φαρμακοδυναμικές δράσεις όπως διέγερση της καρδιακής λειτουργίας,
ελάττωση της πίεσης, κατά της ευθραυστότητας των τριχοειδών αγγείων, είναι διουρητικά, προφυλάσσουν από κρυοπαγήματα, ενώ στο αιθέριο έλαιο της έχουν απομονωθεί 34 ουσίες με διάφορες, αντιμικροβιακές κυρίως φαρμακευτικές ιδιότητες.
Όπως ήδη προαναφέραμε το φυτό αυτοφύεται στη Δυτική Κρήτη σε υψόμετρο 800-2000μ και όπως και η «συνοδός» του ματζουράνα
(Origanum microphyllum L.) είναι ενδημικό φυτό της Κρήτης, δεν υπάρχει δηλαδή πουθενά αλλού στον κόσμο.
Σύμφωνα με τους βοτανικούς του χαρακτήρες είναι «πολυετής πόα ύψους έως 70εκ. με βλαστό αποξυλωμένο, όρθιο, απλό ή διακλαδισμένο. Φύλλα χνουδωτά, προμήκη, λογχοειδή, τα κατώτερα στενούμενα προς βραχύ μίσχο, τα ανώτερα επιφυή οξύληκτα. ‘Άνθη κίτρινα.»
Και ήταν πραγματικά εντυπωσιακή η θέα των λουλουδιών της μαλοτήρας την εποχή της άνθησης (Iούνης-Ιούλης) να φαντάζουν σαν απέραντο κίτρινο λιβάδι στις πλαγιές των Λευκών Ορέων και του Ψηλορείτη.
Ήταν, γιατί δεν υπάρχουν πια οι φυσικοί της πληθυσμοί στην έκταση που υπήρχαν ακόμα και πριν από 20 χρόνια.
Από τον Ψηλορείτη έχει σχεδόν εξαφανισθεί ώστε να ανησυχούν ακόμα και οι «εχθροί» της οι βοσκοί που διαπιστώνουν την απειλή ολοκληρωτικής εξαφάνισης και ζητούν βοήθεια για να τη σώσουν.
Στα Λευκά Όρη δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι έχει μείνει μόνο το 10% των πληθυσμών που υπήρχαν πριν από μια γενιά.
Το ξακουστό «μέλι της μαλοτήρας» εδώ και 5 χρόνια δεν παράγεται λόγω της δραματικής μείωσης των πληθυσμών του φυτού που τροφοδοτούσαν με τα άνθη τους τα μελισσοσμήνη.
Την έλλειψη της μαλοτήρας τη έχουν πια αντιληφθεί και οι αστοί όταν στην αγορά βρίσκουν αντ΄ αυτής «τσάϊ του βουνού» που έρχεται στην Κρήτη από την άλλη Ελλάδα ως υποκατάστατο αφού και αυτό ανήκει σε ένα από τα 8 είδη «Σιδηρίτιδος» που έχουμε στην Ελλάδα και που καλλιεργούνται σε διάφορες περιοχές της χώρας μας (Αρκαδία, Μαγνησία, Δ. Μακεδονία).
Και τα είδη αυτά είναι απειλούμενα όμως η καλλιέργεια προστατεύει σε σημαντικό βαθμό τους φυσικούς πληθυσμούς αφού μπορεί, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, να προσφέρει στην αγορά προϊόν εφάμιλλης ποιότητας με αυτό των «άγριων» φυτών.
Γιατί όμως χάνεται η μαλοτήρα; Οι λόγοι είναι διάφοροι, όμως σαν πιο σημαντικούς μπορούμε να αναφέρουμε τη ληστρική εκμετάλλευση και το καθεστώς διαχείρισης των βοσκοτόπων.
Η διάνοιξη ορεινών δρόμων διευκολύνει την προσπέλαση σε δυσπρόσιτους τόπους που υπάρχουν ακόμα φυσικοί πληθυσμοί της μαλοτήρας και τη μεταφορά του προϊόντος στην αγορά σε μεγάλες ποσότητες χωρίς δυσκολία. Η σχετική νομοθεσία που απαγορεύει τη συλλογή άγριων φυτών υπάρχει βέβαια αλλά οι «φύλακες έχουν γνώσιν»; Μήπως χρειάζεται η ψήφιση ενός νέου νόμου που θα επιβάλλει… την τήρηση των νόμων;
Η ύπαρξη των δρόμων αυτών επιτρέπει την ευχερή μεταφορά ζωοτροφών στους τόπους εκτροφής των αιγοπροβάτων με αποτέλεσμα να παρατείνεται ο χρόνος παραμονής των κοπαδιών στα ορεινά και να επιβαρύνονται οι βοσκότοποι από την υπερβόσκηση, ενώ τα «αρτίβλαστα» (νεαρά φυτά από σπόρους) και της μαλοτήρας και άλλων φυτών να καταστρέφονται νωρίς την άνοιξη από τα πατήματα των ζώων και να εμποδίζεται έτσι η φυσική αναγέννηση.
Ο περιορισμός λοιπόν της μετακίνησης των αιγοπροβάτων που αποτελούσε στόχο και επιδιώχθηκε με διάφορα διοικητικά μέτρα ζημίωσε τα φυσικά οικοσυστήματα, που στην υποαλπική ζώνη είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα, προκάλεσε ελάττωση των πληθυσμών πολλών ειδών φυτών και τελικά λειτουργεί εις βάρος και της ποιμενικής αιγοπροβατοτροφίας.Το πρόβλημα όμως είναι αρκετά δύσκολο γιατί τα «χειμαδιά» του χθες είναι σήμερα προνομιούχα παραθαλάσσια οικόπεδα αν δεν έχουν ήδη μεταμορφωθεί σε ξενοδοχειακά συγκροτήματα και πολυτελείς επαύλεις. Υπάρχει λοιπόν απαιτητική ανάγκη για την εκπόνηση, κατά περιοχή, σχεδίων διαχείρισης των βοσκοτόπων. Επίσης θεωρούμε ότι η αλλαγή του τρόπου επιδότησης των αιγοπροβάτων, αντί κατά κεφαλή εκτρεφομένου ζώου εάν γινόταν κατά μονάδα παραγόμενου προϊόντος (κρέας, γάλα, τυρί) θα οδηγούσε σε μείωση του αριθμού των εκτρεφομένων ζώων, βελτίωση της διατροφής και αύξηση της παραγωγής κτηνοτροφικών προϊόντων.
Τι πρέπει να κάνουμε για την προστασία της μαλοτήρας αλλά και άλλων άγριων φυτών;
Πρώτο, να σταματήσει η διάνοιξη ορεινών δρόμων εάν δεν είναι πλήρως τεκμηριωμένη και ευρύτερα αποδεκτή η κοινωνική ή άλλη σκοπιμότητα για την κατασκευή τους και αφού θα έχουν μελετηθεί σε βάθος και με προοπτική οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της ενέργειας.
Δεύτερο, να καλλιεργηθεί η μαλοτήρα ή να εγκατασταθούν φυτά στους φυσικούς της βιότοπους για να εμπλουτισθούν
Το Εργαστήριο Υδροπονικών καλλιεργειών του Ινστιτούτου Ελιάς και Υποτροπικών φυτών Χανίωνέκανε μια επιτυχημένη προσπάθεια στα πλαίσια του προγράμματος Leader I για την πιλοτική καλλιέργεια της, εγκαθιστώντας το 1995 πέντε στρέμματα μαλοτήρας σε βιολογική (α)καλλιέργεια στο οροπέδιο του Ομαλού. Ο μη δόκιμος όρος «ακαλλιέργεια» που αποτολμούμε να χρησιμοποιήσουμε, είναι δηλωτικός της πλήρους έλλειψης κάθε καλλιεργητικής φροντίδας πέραν της εγκατάστασης των φυτών στο φυσικό τους περιβάλλον, και το «σύστημα» αυτό προσφέρεται, αν δεν είναι υποχρεωτικό, για περιοχές όπως η ορεινή ζώνη, όπου είναι έκδηλη η παντελής έλλειψη εργατικών χεριών.
Το πολλαπλασιαστικό υλικό παράχθηκε τον Οκτώβρη του 1994 στο Εργαστήριο από σπόρους που αρκετά δύσκολα είχαν συλλεχθεί τα προηγούμενα χρόνια, και στη συνέχεια τα νεαρά φυτά μεταφέρθηκαν και εγκαταστάθηκαν τον Μάρτη του 1995 σε ιδιωτική έκταση 5 στρεμμάτων στο οροπέδιο Ομαλού σε υψόμετρο 1100μ. Η έκταση είναι κατά μήκος της οδού που οδηγεί στο Ξυλόσκαλο, την πύλη εισόδου του περίφημου Φαραγγιού της Σαμαριάς, και η καλλιέργεια (…βοηθούντων και των ξεναγών) μπορεί να γίνει αντιληπτή από τις 300.000 περίπου των ετήσιων επισκεπτών του φαραγγιού.
Έχουν περάσει οκτώ χρόνια από τότε και το γενικό συμπέρασμα είναι ότι η ανάπτυξη των φυτών είναι εξαίρετη και η ποιότητα του προϊόντος εφάμιλλη του συλλεγομένου από τους παρακείμενους φυσικούς πληθυσμούς.
Με βάση τα στοιχεία παραγωγής μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η καλλιέργεια αυτή αποτελεί την πιο προσοδοφόρο γενικά οικονομική δραστηριότητα από αυτές που μπορούν να αναπτυχθούν στον ορεινό όγκο, με κριτήριο πάντα την απόδοση του επενδυόμενου κεφαλαίου.
Βέβαια με βάση τα παραπάνω θα περίμενε κάποιος να έχουν γεμίσει τουλάχιστον τα Λευκά Όρη και ο Ψηλορείτης με μαλοτήρα, πράγμα που ατυχώς δεν συνέβη…Ίσως το έργο δεν «διαφημίστηκε» όπως θα έπρεπε, και εδώ αναλαμβάνουμε πλήρως τις ευθύνες μας, ίσως όμως και η αδυναμία χρηματοδότησης παρόμοιων δραστηριοτήτων να μη συνέβαλε στην επίτευξη του στόχου.
Το οροπέδιο του Ομαλού με τα 18.000 στρέμματα του είναι ιδανικό για μια τέτοιου είδους δραστηριότητα σε ευρεία έκταση (στόχος τα 1000-2000στρέμματα) αφού ένα έργο σαν αυτό συμβάλει στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη και αλληλοσυμπλήρωση της αγροτικής και τουριστικής δραστηριότητας εξασφαλίζοντας αφ’ ενός θέσεις εργασίας για τους κατοίκους της ορεινής ζώνης και αφ΄ ετέρου σημαντικό εισόδημα.
Η καλλιέργεια αυτή
α) Αποτελεί αποφασιστική παρέμβαση για την προστασία των απειλούμενων φυσικών πληθυσμών
β) θα αποτελέσει πυρήνα για την εκμετάλλευση και άλλων αρωματικών-φαρμακευτικών και μελισσοτροφικών ειδών που υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή
γ) θα οδηγήσει παράλληλα στην ανάπτυξη της μελισσοκομίας, ενώ το όλο έργο θα αποτελεί και πρόσθετο πόλο έλξης ελλήνων και ξένων τουριστών συμβάλλοντας στην ανάπτυξη του αγροτουρισμού στην περιοχή.
Η «ανάπτυξη του ορεινού όγκου τόσο των Λευκών Ορέων όσο και του Ψηλορείτη» επιβάλεται να περιλάβει και την αναγέννηση της μαλοτήρας στις περιοχές απ’ όπου χάθηκε, με την εγκατάσταση φυτών ή την «βιολογική» (α)καλλιέργειά της όχι μόνο για να τη σώσουμε αλλά και για να δώσουμε δυνατότητες ανάπτυξης σε εναλλακτικές μορφές τουρισμού που θα εκμεταλλεύονται τις αστείρευτες (σε συνθήκες ορθολογικής διαχείρισης) ομορφιές των βουνών μας εξασφαλίζοντας και την επιβίωση των ανθρώπων του ορεινού όγκου, που λιγοστεύουν μέρα με τη μέρα.
Κι ας μη ξεχνάμε πως η πραγματική και αληθινή Κρήτη, που θέλει να γευτεί ο «ποιοτικός επισκέπτης», απόμεινε σήμερα μόνο στα ψηλά βουνά και στα αποκομμένα χωριουδάκια.
Παραγωγή σποροφύτων στο Εργαστήριο. Φωτογραφία από το προσωπικό αρχείο του Κώστα Οικονομάκη.
Παραγωγή σποροφύτων στο Εργαστήριο. Φωτογραφία από το προσωπικό αρχείο του Κώστα Οικονομάκη.
Εγκατάσταση των φυτών στον Ομαλό. Φωτογραφία από το προσωπικό αρχείο του Κώστα Οικονομάκη.
Συνύπαρξη της Μαλοτήρας με άγρια φυτά με το σύστημα της «ακαλλιέργειας». Φωτογραφία από το προσωπικό αρχείο του Κώστα Οικονομάκη.
Αναδημοσίευση: Αργύριος Μαρινάκης Έλλην Πολίτης
Σου άρεσε; Γίνε Αναγνώστης τής Ιστοσελίδος μας μέ ένα κλίκ, επάνω δεξιά στήν αρχική σελίδα μας.
Σχολιάστε!!
Μοιραστείτε το! Κοινοποιήστε το!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου