Στα πλοκάμια της διαπλοκής

Posted by sarant στο 16 Μαρτίου, 2015

 

 

 

 

 

 

5 Votes

Πολλή συζήτηση γίνεται τα τελευταία χρόνια, και ακόμα περισσότερο τις τελευταίες εβδομάδες, για το χρέος, την απομείωσή του και τις δυνατότητες εξόφλησής του. Ωστόσο, δεν χρωστάνε μόνο οι χώρες και τα νοικοκυριά, χρωστάνε και τα ιστολόγια. Όχι χρήματα, αλλά άρθρα, και το δικό μας το χρέος, επειδή έχω το κουσούρι να τάζω εύκολα ότι «χρωστάω άρθρο» για το ένα ή το άλλο θέμα, έχει φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη -δεν είναι εδώ κι ο φίλος μας ο Αρκεσινέας να μου το θυμίζει.

Οπότε, καθώς διάβαζα τις προάλλες κάτι για τη διαπλοκή, θυμήθηκα ότι κάτι χρωστάω, και είπα να το ξεπληρώσω σήμερα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αναγνωρίζω το σύνολο του χρέους μου ή ότι δεσμεύομαι για την πλήρη αποπληρωμή του.

Όπως ίσως θα καταλάβατε, ο τίτλος του άρθρου είναι κάπως παραπλανητικός, αφού δεν θα μιλήσουμε για τη διαπλοκή καθαυτή, αλλά μόνο για τη λέξη αυτή και την οικογένειά της. Χρωστάω ένα τέτοιο άρθρο, γιατί το είχα υποσχεθεί ρητά πριν από μερικούς μήνες, όταν έκανα την παρουσίαση του βιβλίου Καλή και ανάποδη, της Κατερίνας Σχινά. Είχα πει τότε ότι θα ήθελα να προσθέσω και τα λεξιλογικά του πλεκτού, αλλά δεν ταίριαζε να τα συνδυάσω με την παρουσίαση του βιβλίου κι είχα υποσχεθεί να αφιερώσω επόμενο άρθρο -πράγμα που γίνεται σήμερα.

Η Κατερίνα Σχινά είχε δώσει στο βιβλίο της τον υπότιτλο «Ο πολιτισμός του πλεκτού», που είναι ρηματικό επίθετο του «πλέκω», που στέκει και ουσιαστικοποιημένο δηλώνοντας, ακριβώς, το εργόχειρο. Το πλεχτό είναι επίσης αθλητικογραφικό συνώνυμο για τα δίχτυα των γηπέδων (έστειλε τη μπάλα στο πλεχτό), ενώ ως επίθετο εκτός από το πλεκτό πουλόβερ έχουμε και την πλεκτή ομοιοκαταληξία, δηλαδή όταν ο πρώτος στίχος ριμάρει με τον τρίτο, ο δεύτερος με τον τέταρτο κτλ.

Όσο για το ρήμα «πλέκω», αυτό είναι ήδη ομηρικό -στην Ιλιάδα (Ξ176) βρίσκουμε «πλοκάμους έπλεξε φαεινούς» (έπλεξε λαμπερές πλεξίδες)- με την ίδια όπως και σήμερα βασική σημασία. Προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *pel- (διπλώνω, πτυχώνω), και έχει ανάλογά του στο λατινικό *pleco που έχει δώσει τα σύνθετα implico, explico κτλ. ή το γερμανικό flechten.

Στα ελληνικά, το «πλέκω» είναι ο γενάρχης, θα λέγαμε, μιας μεγάλης οικογένειας λέξεων που αρχικά αναφέρονταν σε πράγματα που μπορούν να τυλιχτούν ή να διπλωθούν, αλλά και που έχουν πάρει ενδιαφέρουσες μεταφορικές σημασίες. Έτσι έχουμε

* την πλοκή, η οποία στην αρχή είχε τη σημασία της πράξης του πλεξίματος, αλλά πολύ γρήγορα, ήδη από τον Αριστοτέλη, πήρε μεταφορικές σημασίες πολύ παρόμοιες με τη σημερινή, ενώ έδωσε σύνθετα που θα τα δούμε πιο κάτω,

* την πλεκτάνη, που αρχικά σήμαινε οτιδήποτε πλεγμένο και συνεστραμμένο, τη σπείρα, το κουβάρι, αλλά και τον ιστό της αράχνης, όπως και τα πλοκάμια του χταποδιού, και τελικά, ήδη από την ύστερη αρχαιότητα πήρε τη σημασία της μηχανορραφίας, της δολοπλοκίας,

* το πλοκάμι, από το πλοκάμιον, υποκοριστικό της αρχαίας λ. πλόκαμος, που σήμαινε, όπως είδαμε στο παράθεμα της Ιλιάδας, την πλεξούδα, αλλά και την κόμη (πλόκαμος Βερενίκης λεγόταν επίσης εκείνος ο αστερισμός), και που διατηρείται και σήμερα σε λόγιο ύφος,

* το πλέγμα, με τις πολλές μεταφορικές και τις τεχνικές του σημασίες (Συνηθισμένο αστείο στα εργαστήρια Χημείας την εποχή του πατέρα μου: — Έχεις κανένα πλέγμα; ζητούσε κάποιος από τον διπλανό του για να βάλει το πυρίμαχο δικτυωτό στον λύχνο που ήδη έκαιγε. — Κατωτερότητας; απαντούσε ο άλλος).

Μια αρχαία λέξη της ίδιας οικογένειας είναι η «πλοκάς», που σήμαινε επίσης την πλεξούδα. Τη λέξη αυτή θέλησε να την αναστήσει η ΕΛΕΤΟ για να αποδώσει τον αγγλικό όρο block στην πληροφορική, αλλά δεν νομίζω να έχει κερδίσει ευρύτερη (ή ούτε και στενότερη) απήχηση η πρόταση αυτή, που πάντως εκμεταλλεύεται τη συμπτωματική ηχητική ομοιότητα του μπλοκ με την πλοκάδα. Ετυμολογικά δεν έχουν καμιά σχέση, το μπλοκ είναι άλλωστε δάνεια λέξη. Βέβαια, στην αργκό των κοινωνικών μέσων, το μπλοκάρισμα του ενοχλητικού χρήστη λέγεται, συχνά, «πλοκ», ίσως επειδή ακούγεται πιο πρόστυχο, όπως είχε πει κάποιος στο slang.gr.

Πάντως, ενώ με το μπλοκ δεν υπάρχει σχέση, δεν πρέπει να παραλείψουμε ότι από το «πλέκω» προέκυψε στα νεότερα χρόνια και το πολυσήμαντο ρήμα «μπλέκω» (εμπλέκω) και το μπλέξιμο. Θα το ξέρετε βέβαια ότι η ενδεκάτη εντολή είναι «ου μπλέξεις».

Ένα παρακλάδι της οικογένειας είναι και οι σύνθετες λέξεις, που σχεδόν όλες τους έχουν το κοινό στοιχείο ότι δηλώνουν κάτι μπερδεμένο, απειλητικό ή επικίνδυνο: η πολύπλοκη υπόθεση, οι επιπλοκές της ασθένειας, η απροσδόκητη περιπλοκή της κατάστασης, η εμπλοκή και η συμπλοκή, και βέβαια, βασίλισσα όλων στη νεότερη Ελλάδα, η σκοτεινή διαπλοκή,  αυτό το αξεδιάλυτο κουβάρι συμφερόντων από διάφορους κλάδους, που αποκρυσταλλώνεται ιδίως στα (διαπλεκόμενα, όπως τα λέμε) μέσα ενημέρωσης.

Στο λεξικό Μπαμπινιώτη βρίσκω την πληροφορία ότι ο όρος «διαπλεκόμενα συμφέροντα» (και μονολεκτικά «διαπλεκόμενα») πλάστηκε «τη δεκαετία του ’80 από τον πρωθυπουργό Κ. Μητσοτάκη», που μου φαίνεται κάπως οξύμωρο, διότι ο Κ. Μητσοτάκης πρωθυπούργευσε μόνο στο τέλος-τέλος της δεκαετίας του ’80, από τον Απρίλιο του 1990 και μετά (άλλωστε στην κοινή χρήση η δεκαετία του ’80 δεν περιλαμβάνει το 199ο), και το «πρωθυπουργός» δεν είναι ισόβιος τίτλος, επομένως νομίζω ότι η διατύπωση πάσχει. Αν όντως τον όρο τον έπλασε ο Μητσοτάκης όταν ήταν πρωθυπουργός, θα τον έπλασε στην αρχή της δεκαετίας του ’90 -αν είναι παλιότερος, μπορεί να πλάστηκε από άλλον. Δεν έχω τον καιρό να ψάξω περισσότερο όμως.

Το βέβαιο είναι ότι η χρήση της λέξης έχει αυξηθεί κατακόρυφα τα τελευταία χρόνια. Χαρακτηριστικό είναι ότι το ΛΚΝ, που εκδόθηκε το 1998, δεν περιλαμβάνει καν λήμμα «διαπλοκή», πράγμα που είναι βέβαια λεξικογραφική αμέλεια, αλλά δείχνει και ότι η λέξη χρησιμοποιόταν πολύ λιγότερο τότε απ’ ό,τι σήμερα.

Μιαι απρόσμενη παραφυάδα της οικογένειας λέξεων του «πλέκω», που δεν φαίνεται με πρώτη ματιά, είναι η περικοκλάδα, το αναρριχώμενο φυτό (ή, η φραστική υπεκφυγή), που προέκυψε από την περιπλοκάδα με αντιμετάθεση (και ίσως με την επίδρ. της λέξης «κλαδί»).

Μια στερεότυπη φράση με το «πλέκω» είναι το πλέκω εγκώμια, ενώ στα παροιμιακά-φρασεολογικά πρέπει να αναφέρουμε τα τρία πουλάκια, που κάθονταν και έπλεκαν πουλόβερ.

Μπορεί το πλέξιμο να θεωρείται γυναικεία ενασχόληση και μάλιστα εντελώς ειρηνική και ανώδυνη, και κάπως παλιομοδίτικη (αυτά βέβαια, όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, έχουν πάμπολλες εξαιρέσεις), αλλά, ήδη από την αρχαιότητα, το ρήμα «πλέκω» (όπως και το υφαίνω) πήρε τη σημασία της κατάστρωσης ενός περίπλοκου σχεδίου, μιας σκευωρίας -μιας μηχανορραφίας για να χρησιμοποιήσουμε μια παρεμφερή ενασχόληση: για παράδειγμα, «δόλον τινά, ω ξένε, αμφί μοι πλέκεις» στις Χοηφόρες του Αισχύλου ή έπλεκεν πλοκάς στον Ευριπίδη, μια χρήση που οδήγησε στο να πάρει τη σημερινή σημασία της η λέξη «πλεκτάνη» όπως είδαμε πιο πάνω.

Επιβίωση αυτής της αντίληψης αποτελεί η μισοξεχασμένη σήμερα παροιμιακή φράση «πλέκει γαϊτάνι» που την καταγράφει ο Ν. Πολίτης για όποιον μηχανορραφεί εναντίον κάποιου άλλου. Ο Πολίτης σημειώνει ότι η φράση ήταν κοινή στην εποχή του, αλλά σήμερα αμφιβάλλω αν λέγεται. Για την έκφραση αυτή αλλά και για την κυριολεξία του γαϊτανιού και του πλεξίματός του είχαμε συζητήσει παλιότερα (δείτε τα σχόλια του άρθρου, π.χ. τα 48, 50, 68, 69).

Μια επίσης ξεχασμένη παραλλαγή της («πλέκω σκοινί») βρίσκω στα Λόγια της πλώρης του Καρκαβίτσα, στο διήγημα «Σφουγγαράδες» και με το σχετικό παράθεμα θα κλείσω το σημερινό άρθρο:

… Το είπε κρυφά του μηχανικού και κείνος διάταξε να τραβήξουν ανοιχτά, για να πλανέψουν τις άλλες μηχανές. Ανοίχτηκαν κάπου είκοσι μίλια. Οι άλλοι άρχισαν να υποψιάζονται. «Κάτι σχοινί θα μας πλέξει το αιγινήτικο κουρούπι», έλεγαν.

Κουρούπι είναι πήλινο αγγείο, αλλά και υποτιμητικό συλλογικό παρατσούκλι («ακλήρημα») για τους Αιγινήτες (που μάλιστα λείπει από τον σχετικό κατάλογο) επειδή στην Αίγινα άκμαζε η αγγειοπλαστική.